Zijn klokkenluiders helden of niet?

De afgelopen jaren is het fenomeen “klokkenluider” steeds meer in het nieuws gekomen. Vroeger als er onraad was, luidde men de klok om iedereen te waarschuwen van dreigend gevaar. Hier zal de term “klokkenluider” ongetwijfeld vandaan komen.

Wat is een klokkenluider precies en moeten we hem of haar niet “misstandmelder” noemen, aangezien een klokkenluider misstanden in de maatschappij voor het voetlicht wil brengen?

Een klokkenluider, een misstandmelder is:
ofwel een werknemer die misstanden in zijn bedrijf of organisatie naar buiten brengt, daarbij al dan niet anoniem;
ofwel iemand die van binnen de handelende organisatie illegaal handelen, misstanden, of onrecht binnen bestaande machtssystemen openlijk aan de kaak stelt;
ofwel iemand van buiten die als belanghebbende misstanden in een bedrijf of organisatie naar buiten brengt, al dan niet anoniem.

In de journalistiek heet (een beperkte vorm van) klokkenluiden ook wel ‘lekken’. Een verschil daarbij is dat lekken doorgaans uit politiek eigenbelang gebeurt. Het klokkenluiden betreft meestal het algemeen belang.
Vaak wordt bij het misstand melden hoge instanties of de media als breekijzer gebruikt, meestal nadat pogingen om intern voldoende gehoor te vinden niet tot het gewenste resultaat hebben geleid.
Als voorwaarde wordt meestal wel gezien dat de misstandmelder zijn directe eigenbelang opgeeft of eventueel zelfs schaadt door zijn openbaarmaking en dat deze het algemeen belang dient.

Typering

Een klokkenluider kan zowel een integer persoon zijn als iemand die aanvankelijk aan de bekritiseerde praktijken heeft meegedaan, vervolgens spijt kreeg en de misstanden openbaar maakt. Doorgaans wordt het de klokkenluider niet in dank afgenomen informatie naar buiten te hebben gebracht. Dikwijls verliest hij zijn (of zij haar) baan bij de betreffende organisatie, zaak of instelling. Ad Bos kon in de bouwsector geen baan meer vinden. Paul van Buitenen werd een paria en moest worden overgeplaatst, maar werd later verkozen als lid van het Europees Parlement. Tegen Christoph Meili werd een arrestatiebevel uitgevaardigd. Fred Spijkers werd als politiek crimineel bestempeld en schizofreen verklaard. Mordechai Vanunu werd ontvoerd en tot langdurige gevangenisstraf in isolement veroordeeld.
Uit een onderzoek dat de FNV rond het jaar 2000 hield, bleek dat van de 119 als klokkenluiders aan te merken werknemers bij overheid en het bedrijfsleven die werden ondervraagd, 37% zich bedreigd en onder druk gezet voelde, 35% in de ziektewet belandde, 8% geschorst werd en 40% uiteindelijk ontslag kreeg.

Overheidsregulering

Het Adviespunt Klokkenluiders is op 1 oktober 2012 van start gegaan in Nederland. Het adviespunt is een onafhankelijke instantie die (potentiële) klokkenluiders binnen de overheid en het bedrijfsleven adviseert en ondersteunt. Minister Spies van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties heeft mede namens minister Kamp van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, het adviespunt geopend. Het Adviespunt Klokkenluiders is voor mensen op de werkvloer die vermoedens hebben van misstanden op het werk, waarbij het maatschappelijk belang in het geding is.
Veel organisaties hanteren regels en interne procedures om te voorkomen dat klokkenluiders ‘de vuile was buiten hangen’ door gevoelige informatie publiek te maken. Een ambtseed, wetten en allerhande geheimhoudingsverklaringen zijn er doorgaans op gericht om het lekken c.q. openbaar maken van gevoelige informatie zoals misstanden te voorkomen. Van echt klokkenluiden is geen sprake als degene die zo’n misstand wil aankaarten, eerst een interne procedure moet voeren. In haar proefschrift Mensen met Macht (2007) schrijft Caroline Raat dat dit vaak niet werkt. Vooral als de melding gaat over niet-integer handelen door directie of bestuurders, bijt een interne regeling in haar eigen staart: leidinggevenden zijn immers degenen die een eindoordeel over de melding (en over de melder) zullen vellen.

Het Verenigd Koninkrijk regelde via de Public Interest Disclosure Act 1998 criteria voor bescherming van klokkenluiders. Ook in de Verenigde Staten worden klokkenluiders (whistleblowers) juridisch beschermd.

In 2000 heeft het Europees Parlement een klokkenluidersregeling aangenomen (ontworpen door vicevoorzitter van de Europese Commissie Neil Kinnock). Daarin werd onder meer geregeld dat een klokkenluider zijn dossier mag doorspelen aan de voorzitter van een van de Europese instellingen.

In Nederland is in 2003 een wetswijziging voorgesteld, die de bescherming van klokkenluiders in het Burgerlijk Wetboek opneemt. Een van de belangrijkste argumenten in het wetsvoorstel was de vrijheid van meningsuiting. In de wet zijn ook gedragsregels voor klokkenluiders vastgesteld.

De organisatie “Nederland Transparant” gaf aan dat de regels ter bescherming van klokkenluiders in Nederland tot op heden feitelijk niet werken en deze regels slechts een schijnbescherming voor de klokkenluiders creëren, die er feitelijk niet is. Nederland Transparant probeert via de politiek de bescherming van klokkenluiders alsnog flink te verbeteren, zodat er uiteindelijk daadwerkelijk een werkzame bescherming voor de klokkenluiders ontstaat, zonder dat deze er de dupe van wordt.

Het Adviespunt Klokkenluiders is een onafhankelijke Nederlandse instantie die klokkenluiders adviseert en ondersteunt. Het adviespunt is er voor degenen die vermoedens hebben van misstanden op het werk (bij bedrijf of overheid) waarbij het maatschappelijk belang in het geding is. Dat kunnen zijn: werknemers, zzp’ers, uitzendkrachten, ex-werknemers, klanten en leveranciers. Het adviespunt verricht zelf geen onderzoek, (potentiële) klokkenluiders kunnen er wel terecht voor gratis en vertrouwelijk advies en ondersteuning, aldus het op 1 oktober 2012 opgerichte adviespunt.

In Nederland is aanhangig het Voorstel van wet van de leden Van Raak, Heijnen, Schouw, Van Gent, Ortega-Martijn en Ouwehand, houdende de oprichting van een Huis voor klokkenluiders (Wet Huis voor klokkenluiders).

2016

In 2016 wordt alles anders, althans dat is de bedoeling. De initiatiefwet Huis voor klokkenluiders wordt naar verwachting in maart door de Eerste Kamer goedgekeurd. Hierdoor zal de positie van de klokkenluider worden versterkt. DNB heeft in haar Nieuwsbericht van 24 december 2015 aangekondigd een eigen meldpunt in te richten voor professionals in de financiële sector die weet of gegronde vermoedens hebben van ernstige overtreding van wet- en regelgeving, zoals fraude, corruptie en belangenverstrengeling. Ook de AFM en de ECB hebben een dergelijk loket geopend. Wie niet binnen de eigen instelling terecht kan is dus welkom bij het Huis voor klokkenluiders in oprichting en bij de toezichthouders.

Dergelijke loketten hebben het karakter van een noodventiel. De positie van de klokkenluider blijft precair zolang partijen niet bereid of in staat zijn tot vroegtijdige dialoog en de-escalatie. Het is daarnaast nodig dat bedrijven en instellingen hun procedures voor het doen van een melding op orde brengen, kritische tegengeluiden stimuleren en ook de moed opbrengen om gemaakte fouten te erkennen en daarvan te leren. Dit vraagt om een cultuurverandering. Het Huis voor klokkenluiders en de meldpunten van toezichthouders zullen minder aanloop krijgen wanneer duistere zaken niet worden weggemoffeld, maar eerder worden herkend, aangepakt en opgelost.

Bekende klokkenluiders

Een drietal klokkenluiders uit de historie:
Eduard Douwes Dekker stelde als Multatuli met zijn boek Max Havelaar de koloniale misstanden in Nederlands-Indië aan de kaak.
Mark Felt was de onderdirecteur van de FBI die het Watergateschandaal op gang bracht.
De dissident Solzjenitsyn bracht de wereld in zijn boek De Goelag Archipel op de hoogte van de toestanden in de Sovjet-werkkampen.

Andere bekende klokkenluiders:

Edward Snowden, Philip Agee, Julian Assange, Ad Bos van de Bouwfraude, Paul van Buitenen van de Europese Commissie, Paul Demaegt, Edmund Dene Morel, Henri Dunant, Daniel Ellsberg van het Pentagon, Ivan Illich, Roberto Jefferson van het Braziliaans Nationaal Congres, Christoph Meili van de misbruikte joodse tegoeden bij Zwitserse banken, Paul Schaap, Fred Spijkers van het ministerie van Defensie, Mordechai Vanunu van de Mossad, Johan Wilman, Gerrit de Wit, Louis Worms en John Zinhagel.

Misstandmelders worden nog steeds vaak als een “klikker” behandelt en krijgt een moeilijker leven, nadat de misstand is gemeld. Je zou juist zeggen dat het melden van een misstand een nobele actie is, omdat de maatschappij wordt gewaarschuwd en daar dan iets positief mee kan doen.

Wat is uw mening over hetgeen een misstandmelder doet en waar ligt de grens van het melden van een misstand?

Auteur: Frank Scheers

Photo credit: Abode of Chaos / Foter / CC BY